Prawda jest taka, że estetyka pozytywizmu przejawiała się w dążeniu do realizmu i obiektywności, a wręcz do najdokładniejszego odzwierciedlenia rzeczywistości. Naturalizm równie silnie wiązał się ze sztuką pozytywizmu. To właśnie w tym okresie powstało dziedzictwo światowej sztuki, a w literaturze odcisnęły swe piętno utwory czyta do dziś. Dominował pragmatyzm, który zdefiniował cele sztuki, literatury i nauki. Sztuka miała pełnić funkcję edukacyjną, dokumentacyjną i moralizatorską. Jak dokładnie wyglądała sztuka w okresie pozytywizmu?
Czym dokładnie jest pozytywizm?
Pozytywizm, jako epoka kulturowa i filozoficzna, wyrastał z potrzeby redefinicji wartości w obliczu przemian społecznych i gospodarczych XIX wieku. Narodziny nowoczesnej nauki, rewolucja przemysłowa oraz wstrząsy polityczne ukształtowały rzeczywistość, która wymagała odpowiedzi intelektualnej. Wtedy tematyka dzieł zmieniła się nie do poznania. Pozytywizm odrzucał metafizykę i irracjonalizm, charakterystyczne dla romantyzmu. W jego centrum znalazły się empiryzm, racjonalizm oraz wiara w nieograniczony postęp naukowy. W literaturze, jak i pozostałych dziedzinach sztuki tematem dzieł stały się zwykłe ludzkie czynności wykonywane każdego dnia. Sztuka pozytywistyczna charakteryzowała się dążeniem artystów do jak najdokładniejszego odzwierciedlenia rzeczywistości bez żadnych dodatkowych upiększeń.
Epoka ta akcentowała konieczność podejścia naukowego w analizie świata. Auguste Comte, twórca filozofii pozytywistycznej, postulował, że wiedza powinna opierać się na faktach obserwowalnych i mierzalnych. Nauka miała nie tylko odkrywać prawa rządzące rzeczywistością, ale też służyć rozwiązywaniu problemów społecznych. Wiara w edukację i pracę organiczną stała się fundamentem pozytywistycznej ideologii, która wprowadzała postulat społecznej odpowiedzialności jednostki.
W centrum zainteresowań pozytywistów znajdował się człowiek jako część zbiorowości. Społeczeństwo traktowano jak organizm, w którym każdy element pełnił istotną funkcję. Zasada pracy u podstaw była odpowiedzią na nierówności społeczne, które w dobie industrializacji stały się coraz bardziej widoczne. Pozytywiści dążyli do poprawy warunków życia niższych warstw społecznych, wierząc, że edukacja i rozwój gospodarczy przyniosą trwałe zmiany.
Do góryMalarstwo historyczne w pozytywizmie i nie tylko
Malarstwo pozytywizmu stanowiło istotny filar kultury epoki, wpisując się w dążenie do dokumentowania rzeczywistości i podejmowania tematów społecznych. Ówcześni malarze odrzucili znany z romantyzmu subiektywizm na rzecz realizmu. Stał się on dominującą formą artystyczną, którego celem była obiektywna, szczegółowa reprezentacja życia codziennego. Twórcy porzucili idealizację charakterystyczną dla wcześniejszych epok, koncentrując się na problematyce społecznej, relacjach międzyludzkich i pracy. Obrazy stały się wizualnym świadectwem przemian epoki industrialnej, a zarazem narzędziem analizy kondycji społeczeństwa. Warto dodać, że w okresie tym główne motto impresjonistów brzmiało: ludzkie oko to wspaniały instrument .
Realizm w sztuce
Realizm, kluczowy kierunek w malarstwie pozytywizmu, opierał się na precyzji przedstawienia. Artyści dążyli do ukazania prawdy o otaczającym świecie, bez ozdobników i sentymentalizmu. Gustave Courbet, jeden z czołowych przedstawicieli realizmu, wprowadził do malarstwa motywy związane z codziennym życiem chłopów, robotników i drobnomieszczaństwa. Jego dzieła, takie jak Kamieniarze czy Pogrzeb w Ornans, charakteryzowały się monumentalnością kompozycji i podkreśleniem ciężaru pracy fizycznej. Courbet odrzucał tradycyjne tematy historyczne i mitologiczne, przekierowując uwagę na „zwykłego człowieka” jako godnego uwagi podmiotu artystycznego.
Ekspozycja pejzażu
Innym aspektem malarstwa pozytywizmu była eksploracja pejzażu. Natura, choć pozbawiona romantycznej metafizyki, była przedstawiana jako przestrzeń rzeczywista, konkretna i bliska człowiekowi. Szkoła z Barbizon, na czele z Jeanem-François Millet, rozwijała malarstwo krajobrazowe, przedstawiając sceny pracy wiejskiej w harmonii z otaczającą przyrodą. Millet, autor takich dzieł jak Anioł Pański czy Siewca, integrował elementy realizmu z refleksją nad ludzką egzystencją, ukazując prostotę życia i związek człowieka z ziemią.
Malarstwo pozytywizmu w Polsce
Polska sztuka pozytywistyczna również odzwierciedlała społeczne przesłanie epoki. Jan Matejko, choć bardziej związany z historią, wprowadzał wątki związane z losem narodu, budując świadomość społeczną przez monumentalne dzieła historyczne. Jednak to twórcy tacy jak Józef Chełmoński i Aleksander Gierymski najlepiej oddawali ducha realizmu. Chełmoński, znany z malarstwa pejzażowego i scen wiejskich, w takich obrazach jak Babie lato czy Czwórka przedstawiał polską wieś z jej codziennością i rytmem natury. Gierymski, autor dzieł takich jak Piaskarze czy Żydówka z pomarańczami, podejmował tematykę życia miejskich nizin społecznych, ukazując trudne warunki egzystencji najuboższych.
Do góryLiteratura w czasie pozytywizmu
Literatura pozytywizmu była fundamentem intelektualnym epoki, odzwierciedlającym jej kluczowe wartości: empiryzm, racjonalizm i wiarę w postęp. Porzuciła romantyczną egzaltację i subiektywizm na rzecz obiektywnej analizy rzeczywistości. Pisarska praktyka epoki podporządkowana była funkcjom edukacyjnym i społecznym. Literatura miała pełnić rolę przewodnika, budować świadomość narodową oraz promować idee pracy organicznej i pracy u podstaw.
Powieści i opowiadania
Dominującymi gatunkami literackimi były powieść i opowiadanie, ze względu na ich zdolność do szczegółowego przedstawiania życia zbiorowości i jednostek. Twórcy pozytywizmu uznawali, że powieść może służyć jako „lustro” rzeczywistości, dokumentując przemiany społeczne, gospodarcze i obyczajowe. W literaturze tej epoki kluczową rolę odgrywały realizm oraz tendencyjność, polegająca na świadomym włączaniu wątków dydaktycznych i społecznych do fabuły.
Literatura w Polsce
W polskiej literaturze pozytywistycznej szczególne miejsce zajmowały dzieła Elizy Orzeszkowej. Jej powieści, takie jak Nad Niemnem czy Cham, pokazywały ideę pracy u podstaw oraz konieczność jedności narodowej. Nad Niemnem to nie tylko obraz życia społeczności szlacheckiej i chłopskiej na Kresach, lecz także pochwała ciężkiej pracy czy prostych wartości. Orzeszkowa wprowadziła również temat emancypacji kobiet, ukazując potrzebę ich zaangażowania w życie społeczne.
Bolesław Prus, inny wybitny przedstawiciel polskiego pozytywizmu, posługiwał się powieścią jako narzędziem analizy społecznej. Lalka stała się monumentalnym obrazem społeczeństwa polskiego końca XIX wieku. Powieść ukazuje konflikt między ideami pozytywizmu a rzeczywistością pełną nierówności i hipokryzji. W osobie Stanisława Wokulskiego, głównego bohatera, Prus zestawia marzenia o rozwoju i postępie z rozczarowaniem wynikającym z ludzkich słabości. Emancypantki, kolejna istotna powieść Prusa, rozwija problematykę emancypacyjną, podkreślając konieczność równouprawnienia kobiet.
Literatura w Europie
Literatura pozytywizmu w Europie rozwijała się w podobnym duchu. Francuscy pisarze, tacy jak Honoré de Balzac i Émile Zola, tworzyli powieści realistyczne i naturalistyczne. Balzac, autor cyklu Komedia ludzka, przedstawiał rozległy obraz społeczeństwa XIX-wiecznej Francji, ukazując różnorodne warstwy społeczne. Zola, prekursor naturalizmu, w swoich powieściach, na przykład Germinal, podejmował brutalnie realistyczne tematy, takie jak nędza i wyzysk robotników.
Do góry