Przedstawiciel ustawowy – kto nim jest, co może, a czego nie wolno? Poradnik praktyczny

W życiu codziennym wiele spraw wymaga podejmowania działań w cudzym imieniu – czy to w sytuacji, gdy chodzi o dziecko, osobę starszą czy ubezwłasnowolnioną. W takich przypadkach kluczową rolę odgrywa przedstawiciel ustawowy. Jego zadania, zakres kompetencji oraz ograniczenia są szczegółowo opisane w przepisach prawa, zwłaszcza w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym oraz kodeksach postępowania. Poniżej znajdziesz kompleksowy poradnik, który wyjaśnia, kim jest przedstawiciel ustawowy, jakie ma uprawnienia i jakie są skutki działań podjętych w jego imieniu.

Do góry

Kim jest przedstawiciel ustawowy?

Przedstawiciel ustawowy to osoba uprawniona z mocy prawa do dokonywania czynności prawnych w imieniu innej osoby fizycznej, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych. Źródłem umocowania przedstawiciela ustawowego jest przepis ustawy, nie zaś decyzja samego reprezentowanego.

Przedstawicielami ustawowymi dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską obojga rodziców są jego rodzice – o ile nie ograniczono im tej władzy. W przypadku osób ubezwłasnowolnionych całkowicie, funkcję tę pełni opiekun ustanowiony w wyniku prawomocnego orzeczenia sądu.

Do góry

Zdolność do czynności prawnych a potrzeba przedstawicielstwa

Prawo cywilne rozróżnia trzy stany zdolności do czynności prawnych:

1. Brak zdolności – dotyczy osób, które nie ukończyły 13. roku życia oraz osób ubezwłasnowolnionych całkowicie. Za te osoby działa ich przedstawiciel ustawowy.

2. Ograniczona zdolność – mają ją osoby między 13. a 18. rokiem życia oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo. Mogą dokonywać jedynie drobnych czynności zwykłego zarządu.

3. Pełna zdolność – przysługuje osobom pełnoletnim, które nie zostały ubezwłasnowolnione.

Jeśli osoba nieposiadająca pełnej zdolności do czynności prawnych chce dokonać czynności prawnej, wymagana jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego. W przeciwnym razie czynność prawna dokonana bez takiej zgody może być nieważna lub bezskuteczna.

Do góry

Rodzaje czynności prawnych a przedstawicielstwo

Nie wszystkie działania wymagają obecności przedstawiciela ustawowego. Ustawa rozróżnia czynności zwykłego zarządu i przekraczające zakres zwykłego zarządu.

Czynności zwykłego zarządu – to takie, które są powszechnie zawierane w życiu codziennym, jak np. zakupy, zapłata rachunków, drobne naprawy. Osoba z ograniczoną zdolnością do czynności prawnych może je podejmować samodzielnie.

Czynności przekraczające zwykły zarząd – wymagają zgody przedstawiciela ustawowego i nierzadko również sądu opiekuńczego (np. sprzedaż nieruchomości).

Dla ważności czynności prawnej potrzebna może być nie tylko zgoda, ale także działanie ściśle w granicach umocowania. Pociąga to za sobą odpowiedzialność przedstawiciela ustawowego.

Do góry

Władza rodzicielska a przedstawicielstwo ustawowe

Przedstawiciel ustawowy dziecka to najczęściej jego rodzic. Rodzice małoletniego dziecka mogą reprezentować je wspólnie. Z władzą rodzicielską obojga rodziców każde z nich może działać samodzielnie, chyba że ustawa stanowi inaczej.

Zastrzeżeniem wyjątków są przypadki, gdy jedno z rodziców zostało pozbawione władzy rodzicielskiej lub zawieszono ją – wtedy przedstawicielstwo ustawowe sprawuje tylko drugi z rodziców.

Z chwilą zakończenia władzy rodzicielskiej (np. w wyniku osiągnięcia pełnoletniości) wygasa również przedstawicielstwo ustawowe.

Do góry

Kiedy przedstawiciel ustawowy jest ustanawiany przez sąd?

Nie zawsze przedstawiciel ustawowy wynika z władzy rodzicielskiej. W wielu przypadkach niezbędne jest formalne ustanowienie przedstawiciela – np. dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo. Wówczas sąd opiekuńczy wyznacza kuratora, który ma reprezentować osobę w określonym zakresie.

Ustanowienia przedstawiciela ustawowego wymaga także sytuacja, gdy małoletni nie ma rodziców lub żaden z nich nie może sprawować władzy rodzicielskiej. W takich przypadkach sąd powołuje opiekuna prawnego.

Do góry

Granice przedstawicielstwa a skutki czynności prawnych

Dokonywanie czynności prawnych w imieniu innej osoby wymaga ścisłego trzymania się przepisów prawa. Przedstawiciel ustawowy musi działać w granicach umocowania przedstawiciela ustawowego. Przekroczenie tych granic może skutkować nieważnością czynności.

Czynność prawna dokonana z przekroczeniem umocowania lub bez zgody sądu może być nieważna albo wymagać zatwierdzenia przez sąd rodzinny. Ustawa wymaga pełnomocnictwa do niektórych działań, a jego brak może skutkować rygorem nieważności udzielonej czynności.

Do góry

Oświadczenie reprezentowanego a przedstawiciel ustawowy

W niektórych przypadkach sama obecność przedstawiciela nie wystarczy – konieczne może być także oświadczenie reprezentowanego. Zwłaszcza przy jednostronnej czynności prawnej istotne jest, aby wyraźnie wynikało, że reprezentant działa za kogoś innego.

Oświadczenie woli składane przez przedstawiciela ustawowego ma taki sam skutek, jakby zostało złożone przez osobę reprezentowaną – oczywiście w granicach, w jakich czynność prawna zaciąga zobowiązanie.

Do góry

Przedstawicielstwo w postępowaniach

Przedstawiciele ustawowi są także stroną postępowań – zarówno administracyjnych, jak i cywilnych. Mają oni prawo podejmować czynności procesowe w imieniu swoich podopiecznych, co obejmuje m. in.:

• udział w rozprawach,

• składanie wniosków i zażaleń,

• dokonywanie czynności w toku postępowania.

W zakresie procesowym obowiązują przepisy kodeksu postępowania cywilnego oraz kodeksu postępowania administracyjnego. Podejmowanie działań procesowych bez należytego umocowania może prowadzić do ich odrzucenia.

Do góry

Przedstawiciel ustawowy w działalności gospodarczej

Choć przedstawicielstwo ustawowe najczęściej dotyczy osób fizycznych, może mieć znaczenie także w kontekście działalności gospodarczej. Wspólnicy spółki cywilnej mogą działać w imieniu spółki, ale tylko w granicach udzielonego im pełnomocnictwa. Nie można ich uznać za przedstawicieli ustawowych w ścisłym tego słowa znaczeniu, jednak w praktyce pełnią zbliżoną funkcję, reprezentując interesy spółki.

Do góry

Ochrona interesów osób reprezentowanych

Celem przedstawicielstwa ustawowego jest ochrona praw osoby, która sama nie może zadbać o swoje sprawy. Działania przedstawiciela powinny zawsze leżeć w interesie reprezentowanego. Z tego względu niektóre czynności wymagają zgody sądu lub są możliwe tylko w granicach szczególnych przepisów.

Dla przykładu: sprzedaż majątku dziecka bez zgody sądu będzie czynnością nieważną, nawet jeśli dzieje się to za wiedzą rodziców. Ochrona interesów dziecka lub osoby ubezwłasnowolnionej stoi na pierwszym miejscu.

Do góry

Podsumowanie

Rola przedstawiciela ustawowego wiąże się z dużą odpowiedzialnością – zarówno wobec prawa, jak i wobec osoby reprezentowanej. Przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz innych ustaw regulujących przedstawicielstwo zostały tak skonstruowane, aby jak najlepiej chronić osoby, które nie mają pełnej zdolności do czynności prawnych. Warto znać zasady, ograniczenia i możliwości, jakie niesie za sobą przedstawicielstwo ustawowe – zarówno jako osoba reprezentująca, jak i jako reprezentowany.

Jeśli nie masz pewności, czy możesz dokonać danej czynności prawnej, zawsze warto zasięgnąć porady prawnika – działanie z przekroczeniem umocowania może przynieść poważne konsekwencje.

Do góry